Kafkaren “Prozesua” ikuspuntu juridikotik: ohar labur batzuk

“1. Pertsona orok eskubidea du bere kausa Legean aurreikusita dagoen Auzitegi independiente eta inpartzial batek ekitatiboki, publikoki eta arrazoizko epe batean aztertzeko […]. Epaia publikoki eman beharko da […].  3. Akusatu orok, gutxienez, honako eskubide hauek izango ditu:  a) lehenbailehen […] bere aurka formulatu den akusazioari eta honen zioei buruzko informazioa xehetasun guztiekin jasotzeko“.

Giza Eskubideen babeserako Europako Hitzarmenaren 6. artikulua

“1. Gizabanako guztiek eskubidea dute, beraiei dagozkien eskubide eta interes legitimoak egikaritzean, epaile eta auzitegien babes eragingarria lortzeko, eta ezin daiteke inoiz ere babesgabetasunik gerta.

2. Halaber, guztiek dute eskubidea […] abokatuaren defentsa eta laguntza izateko, haien aurkako akusazioaren argibideak jasotzeko, jendaurreko prozesua bidegabeko atzerapenik gabe eta berme guztiekin burutzeko, euren buruen babeserako egoki diren frogabideak erabiltzeko, beren buruen aurka adierazpenik ez egiteko, errudun direla ez aitortzeko, eta errugabetasun-presuntzioa izateko.”

Espainiako Konstituzioko 24. artikulua

Halako zerbait dio Facebookeko denboralerro literaturzaleetatik Twitterreko zerrenda snobetara saltoz salto ibiltzeaz jada maiztuta egon behar duen Kafkaren aipu batek: “soilik kozka eta zizt egiten diguten liburuak irakurri behar ditugula uste dut. Irakurtzen ari garen liburuak ez bagaitu aurpegian jasotako ukabilkada batek bezala esnarazten, zergatik hura irakurtzen nekatu? […] Behar duguna ezbehar mingarri batek bezala edo geure burua baino gehiago maite genuen norbaiten heriotzak bezala kolpatzen gaituzten liburuak dira, edozein giza presentziatik urruti, baso urrunenetara erbesteratuak, suizidio moduko batean, sentiarazten gaituzten liburuak. Liburuak geure barneko itsaso izoztua hausten duen aizkora izan behar du. Hori da uste dudana“. 

Akaso Kafkaren beraren Prozesuak irakurlearengan halako efektua duela esatea askotxo izango da, baina ezin uka azken lerroak irenstearekin bat liburuak ez duela preseski gorputzaldi fina uzten. Joseph K. akusatuaren gorabeheren eta Kafkaren lanari eman beharreko interpretazioei buruz hamaika iruzkin egin direnez eta harrobi horretan ekarpen urria egin dezakegula jakinik, perspektiba juridikotik helduko diogu gaiari, hor ere badago eta zer komentatua.

Izan ere, badirudi Kafkak eskubide prozesalen babesa helburu duten konstituzio eta hitzarmen guztiak hartu, mix azkar bat egin eta eskubide eta berme guztiak atzekoz aurrera jarri dituela, zein baino zein eraginkorrako eta gupidagabeago zapuztua izan zitezen. Norberaren etxera baimen judizialik gabe sartzen diren poliziak, akusazio konkreturik jakinarazten ez duen eta urteetan zehar luza daiteken prozesua, argitaratzen ez diren epaiak, absoluzioa irudikatu ere egin ezin izan daiteken testuingurua… Hitz batean, Espainiako Konstituzioak debekatzen duen babesgabetasun horren kintaesentzia moduko bat. Egileak trebeziaz marrazten du gizabanako bakartiaren gainean bere tranpa guztiak ixten dituen monstruo aurpegigabe hori, akusatuaren traketskeria sendaezina lagun, bere lotura sozial guztiak higatzen eta pozoitzen gutxinaka diharduen makina nekaezina.

“Baina Estatu konstituzional batean bizi naiz!“, egiten du oihu obraren hasiera aldean Joseph K. protagonistak. Gutxirako balioko dio berari uste horrek, bistan da, baina ematen du zer pentsatua oinarrizko eskubideei buruz. Izan ere, Bigarren Mundu Gerra osteko Europan, eta gerora beste herrialde batzuetan, Konstituzioetan jasotako oinarrizko eskubideak izaera zurruna bereganatu zutenetik (hots, zuzenean aplikagarri bihurtu eta, ondorioz, haien kontrakoak ziren legeak baliogabe deklaratzeko balio izan zutenetik), hiritarren oinarrizko eskubide horiek babesteko tresna judizialak izugarri ugaritu dira (lehentasunezko prozedura judizialak, auzitegi konstituzionalak, Europako Giza Eskubideen Auzitegiaren sorrera eta garapena eta abar) eta, bere inperfekzio serio guztiekin ere, egungo egoera ez da XX. mende hasierakoaren oso antzekoa.

Hala ere, Joseph K. zorigaiztokoak pairatzen duen infernu prozesalak beta ematen du eskubide prozesal edo prozedurazkoak, askotan eskubide formal edo formazkotzat jotzen direnak (deitura hori ia era peioratiboan gehituta), merezi duten gisan balioesteko. Izan ere, hein bateraino normala da gorabehera ekonomiko larriak igarotzen ditugun garaietan hezkuntzarako, osasunaren zainketarako edo etxebizitza duinerako eskubidea bezalako eskubide prestazionalak aldarrikapen politiko eta hausnarketa juridikoen erdigunean kokatzea, baina tamala litzateke horrek, kolpe berean, prozedurazko eskubideen gutxiestea ekarriko balu. Zeren jakina baita edozerren balioa, baita eskubideena ere, horiek galtzen direnean nabaritzen dela nabarmenen.

Esan diezaiotela bestela Joseph K.-ri…

BONUS: orain dela gutxi El País-en Babelia gehigarri kulturalak Kafkaren nobelarik ezagunenari eman beharreko izenaren (Metamorfosia vs. Eraldaketa) inguruko artikulua argitaratu zuen.

Zuzenbidea ez da erretorika hutsala (eta eskerrak)

Twiterren @okerreko ezizena erabiltzen duen Jokin Azpiazu Carballo soziologo eta ekintzailea aditua da LGTB eta feminismo aferetan. Bere hainbat elkarrizketa eta artikulu daude eskuragai sarean, besteak beste Pikararen bidez ezagututako gogoeta hau, non begirada zorrotz eta eraikitzailez aztertzen dituen azken urteetan boladan dabiltzan maskulinitate berriak eta haiek sustatzen diharduten taldeak. Hein handi batean artikulu horrek eragindako inpresio onak bultzatuta jarraitzen ditugu bere Twitter kontuko txioak, eta soilik interes begirunetsu horretatik uler daitezke datozen iruzkinak.

Izan ere, hauxe zioen @okerreko-k, aurreko batean, oinarrizko eskubideei buruz:

Lehenik eta behin, esan beharra dago Atutxak esandakoa zentzugabekeria juridiko latz xamarra dela. Ez dakigu Atutxak erreferentzia egiten dien adierazpenak zehatz-mehatz nolakoak ziren, baina argi eta garbi dago arduradun politikoei “kudeaketa txarra leporatzeak” ez duela ezein oinarrizko eskubide urratzen. Izan ere, Konstituzioko 20. artikuluak errekonozitzen duen adierazpen askatasunak luze eta zabal babesten du kritika politiko oro, delitu bat egitea zuzen-zuzenean leporatzera lerratzen ez den bitartean, zeina ez den, dirudienez, kasu honetan gertatzen dena. Auzitegi Konstituzionala maiz mintzatu izan da adierazpen askatasunak gizarte demokratiko batean duen berebiziko garrantziaz, oinarrizko eskubideen artean lehentasunezko posizio batean dagoela esateraino (18. artikuluak aitortutako ohorerako eskubidearekin izan litzazkeen talken kasurako, adibidez).

Itsaso Atutxa, EAJren Bizkai Buru Batzarrek presidentea

Nolanahi ere, Itsaso Atutxaren adierazpenek ez dituzte zuritzen hurrengo bi txioetan esanikoak. Hasteko, gobernuek eta alderdiek “pertsonen oinarrizko eskubideak” izan ditzaketenik sinestezintzat jotzen bada ere, gobernuak administrazio publikoen parte dira (berorien gailur, zehazki), eta hala, pertsonifikazio juridikoa duen entitate juridiko-publiko baten —administrazio publiko baten, alegi— parte. Alderdi politikoak, orobat, asoziazio edo elkarte mota berezi bat diren heinean, pertsona juridikoak (Espainiako esamoldea) edo pertsona moralak (Frantziakoa) dira ezbairik gabe. Hortaz, pertsona-juridiko publikoen kasua gatazkatsuagoa eta ñarbartu beharrekoa bada ere, biak ala biak dira aplikagarri zaizkien oinarrizko eskubideen titular (ez, noski, bizitzarako eskubidearen titular), Auzitegi Konstituzionalaren jurisprudentzia sendoaren arabera.

Pertsonifikazio juridikoaren teknika ez da derrigor ezagutu beharrekoa Zuzenbidean ari ez denarentzat, baina hirugarren eta azken txioan adierazitakoan koxka bat estuago —estuegi— jarraitzen du kontuak: “oinarrizko eskubideen diskurtso antiterrorista” aipatzen da. Tira, lehenik eta behin esan behar dugu post honek ez duela Zuzenbidearen defentsa leial eta ñabardura gabea izateko bokaziorik (aldarrikapen horiek, behar besteko ñabardurez eta zehaztapenez hornituta noski, hobeto adierazita aurki ditzake irakurle interesatuak Calamandrei edo Ihering bezalako erraldoi juridikoengan, Zuzenbideagan fedea-n eta Zuzenbideagatiko borroka-n, hurrenez hurren); aitzitik, bere asmoa da Zuzenbidearen halabeharrezko muga eta ezintasunen oso jakitun izanik, hala eta guztiz ere gizarte demokratiko batean (Zuzenbide Estatu demokratiko batean!) ukaezina eta funtsezkoa den bere funtzioa gogoraraztea.

Izan ere, oinarrizko eskubideak “diskurtso antiterroristaren” makulu huts izatera murriztea beroriek edozein sistema juridiko demokratikotan duten errotiko garrantziaren aurrean itsu izatea da. Elías Díaz Zuzenbidearen filosofoak, esaterako, Frankismoan eta harrez geroztik ere mugarri izan den bere “Zuzenbide Estatua eta gizarte demokratikoa” saioan, lau ezaugarri jotzen ditu ezinbestekotzat Zuzenbide Estatu baten existentziaren aitortza egiteko: herri borondatean oinarritutako legearen agintea, botere banaketa, Zuzenbidearen menpeko Administrazioa eta oinarrizko eskubideak. Beraz, terrorismoaren aurka aritzeko balio dute oinarrizko eskubideek, noski, zeren eskubide absoluturik ez badago ere, bizitzarako eta askatasunerako eskubideak baitira ziurrenik gainerakoen abiapuntua, baina baita askoz gehiagorako ere.

Elías Díaz Zuzenbidearen filosofoa, “Zuzenbide Estatua eta gizarte demokratikoa” saioaren egilea

Izan ere, Bigarren Mundu Gerra osteko garaipen juridiko nagusietako bat Konstituzioen (eta bertan zerrendatutako oinarrizko eskubideen) zuzeneko aplikagarritasuna izan da, beren behialako balio programatiko hutsa atzean utziz. Oinarrizko eskubideak edozein ordena juridikoren erdigune eta abiapuntua dira: beren efektua, urraezin duten funtsezko edukitik (Espainiako Konstituzioko 53. artikulua, Alemaniako Konstituzioko 19.a) haratago doa eta sistema juridiko osoa blaitzen du, ordenamendu juridiko osoa haien arabera eta haiekiko errespetuz interpretatu eta aplikatu behar baita, beren funtzionaltasuna eta irispidea maximizatzeko xedea botere publikoen jardunaren gidari delarik.

Oinarrizko eskubideak, zeintzuak ez baitaukate izen hori alferrik, ez dira inolaz ere diskurtso edo erretorika hutsala, aipatu bezain azkar airean desegiten diren kontzeptu etiko lauso eta onkeriazkoak, baizik eta, aitzitik, ororen askatasuna eta duintasuna ahalbidetu eta bermatzeko, efektu eta gorpuzte nabari eta ukigarriak dituzten tresna juridiko-teknikoak.

Hitz bitan, oinarrizko eskubideetan datza lotsagorritu gabe Zuzenbide Estatu demokratiko (beti inperfektu) dei daitekeenaren eta erregimen autokratikoen/totalitarioen/autoritarioen/diktatorialen arteko aldea.

Beste baterako utziko dugu LGTB kolektibokoetako kideekiko oinarrizko eskubideek izan ditzaketen berealdiko efektu positiboen ebokazioa, baina blog honetako beste artikulu batean jada aritu ginen, feminismoan (batez ere azkenaldiko legezko berritasunen karietara) zentrala den abortuaren gaiaren inguruan, abortatzeko edo amatasuna libreki planifikatzeko oinarrizko eskubide bat maila konstituzionalean atiortzeak lekarzkeen inplikazioetaz: hasteko, Konstituzioak halako oinarrizko eskubide bat errekonozituko balu, ezinezkoa litzateke gaur egun Espainiako Gobernua prestatzen ari den abortuari buruzko erregulazio murriztailea legez onartzea.

Froga paregabea oinarrizko eskubideak, eta oro har Zuzenbidea, erretorika hutsala baina askoz gehiago direla konturatzeko.

Brown vs. Board of Education y la segregación por sexo en España

Comentábamos el otro día, al glosar someramente el libro A History of the Supreme Court de Bernard Schwartz, cómo los 4 casos que eran objeto de análisis pormenorizado en dicho libro (Dred Scott; Lochner; Brown vs Board of Education; y Roe vs Wade), así como el propio Madison vs. Marbury que inauguraba la a la postre fecunda y decisiva judicial review de la constitucionalidad de las leyes, eran sentencias que bien podrían ser candidatas idóneas para formar parte, en este blog o en cualquier otro, de una sección consagrada al comentario de la jurisprudencia que ha marcado época en los distintos ordenamientos jurídicos.

No es nuestra intención inaugurar con este post dicha sección, que dejamos para más adelante, pero consideramos que asomarse, aun muy brevemente, a la sentencia Brown vs Board of Education puede arrojar cierta luz sobre un tema que salta periódicamente a la palestra de la actualidad política española. Nos referimos, cómo no, a la educación diferenciada, separada o segregada por sexo.

Es éste un tema polémico como pocos, y no cabe duda de que los más versados en el tema, sean partidarios o detractores de la educación segregada, podrán remitir a innumerables estudios, libros, artículos y papers llenos de sólidos argumentos en apoyo de sus respectivas posiciones. Sin embargo, para aquéllos que no podemos sino observar el tema con mirada de profano interés, es posible que el planteamiento de la sentencia Brown vs. Board of Education del Tribunal Supremo estadounidense sobre la educación segregada por razas sirva de referencia.

El movimiento americano por los derechos civiles resultó fundamental para la toma de conciencia social que, a la postre, pudo hacer posible la decisión Brown vs. Board of Education.

En dicha resolución, redactada por el Chief Justice Earl Warren y que contó con el apoyo unánime del resto de magistrados, el alto tribunal sentenció que “separate educational facilities are inherently unequal” y que, por tanto, la financiación pública de las escuelas segregadas violaba la cláusula constitucional sobre protección igualitaria de la decimocuarta enmienda. Según cuenta Schwartz en su recomendable historia del Tribunal Supremo, el Chief Justice Warren redactó su opinión en un lenguaje intencionadamente alejado de la jerga jurídica, comprensible para el ciudadano medio, con el explícito objetivo de que una sentencia que se presumía fuera a ser tan decisiva y controvertida pudiese ser accesible para cualquiera interesado en ella.

En efecto, el lenguaje sencillo de Warren incidió, más allá de los ropajes jurídicos con los que se pretendía (tra)vestir la educación segregada de los estados del sur profundo, en el innegable hecho de que una educación segregada en función del color de la piel no podía sino basarse en el convencimiento de la superioridad de unas razas sobre otras. Siendo tal convicción indudablemente discriminatoria y, por tanto, contraria a la equal protection clause de la decimocuarta enmienda, la declaración de inconstitucionalidad era la consecuencia obligada una vez la cuestión hubo llegado al Tribunal Supremo.

Innumerables autores, entre ellos el propio Schwartz, han cantado las virtudes de la jurisprudencia activa (o activismo judicial, que dirían sus detractores) del Tribunal Warren, de la que Brown vs. Board of Education es el ejemplo más palmario. Pero lo cierto es que la decisión unánime del Tribunal acertó al constatar que las decisiones de los poderes públicos por las que se establecían escuelas segregadas, por mucho que pudieran escudarse en argumentos (para)científicos (sobradamente contrarrestados, por lo demás, por la mayoría de estudios, entre los cuales se encontraban los famosos listados en la undécima nota a pie de página de la sentencia, la nota más famosa de la jurisprudencia constitucional estadounidense) y en la socorrida máxima de separate but equal, eran inescindibles de la creencia fundamentadora de dichas decisiones, según la cual existiría una natural inferioridad de unas razas respecto de otras, y concretamente de la negra respecto de la blanca. Una vez alcanzado el convencimiento de que ello era así, la declaración de inconstitucionalidad, como decíamos, estaba cantada.

¿Y en qué medida es Brown vs. Board of Education extrapolable a la realidad de la educación segregada por sexo en España? Pues todo parecería indicar que el paralelismo no es especialmente difícil: también en este caso, la educación segregada en función del sexo de los alumnos pretende dar por sentada una diferencia biológica, natural, (cuando no directamente una inferioridad) de un sexo respecto de otro que justificaría su educación diferenciada. Partiendo de dicha premisa, no es ilógico aventurar que la educación segregada se fijará como uno de sus objetivos prioritarios el reforzar dicha separación. Ello se deduce del hecho de que, si se acepta que el haber nacido con un sexo u otro condiciona a las personas tan profundamente como para que sea recomendable separarlas en la educación, no será difícil seguir con dicho razonamiento lógico para concluir que a cada sexo corresponden, por un puro hecho biológico, unos determinados comportamientos, roles, virtudes, defectos, funciones familiares y sociales, etcétera, todos los cuales habrá que inculcar y potenciar en la etapa educativa, dejando claro a niñas y niños qué (no) se espera de ellos y qué posición (no) les corresponde en sociedad.

El Ministro de Educación José Ignacio Wert se ha mostrado favorable a la financiación pública de la educación segregada en numerosas ocasiones.

Al fin y al cabo, si “separate facilites are inherently unequal” cuando se segrega por el color de la piel, cabe pensar que también lo serán cuando lo hagan por el sexo. El sexo es, junto con la raza y otras circunstancias, una de las causas odiosas de discriminación proscritas por el artículo 14 de la Constitución española (“los españoles son iguales ante la ley, sin que pueda prevalecer discriminación alguna por razón de nacimiento, raza, sexo, religión, opinión o cualquier otra condición o circunstancia personal o social”). Sólo por ello, en nuestra opinión, debería la financiación (directa o indirecta) con dinero público de escuelas que segregan por sexo ser considerada inconstitucional, pero es que, a mayor abundamiento, el artículo 9.2 de la ley fundamental contiene un mandato meridianemente claro dirigido a los poderes públicos en este sentido (“corresponde a los poderes públicos promover las condiciones para que la libertad y la igualdad del individuo y de los grupos en que se integra sean reales y efectivas; remover los obstáculos que impidan o dificulten su plenitud y facilitar la participación de todos los ciudadanos en la vida política, económica, cultural y social”). A nuestros ojos, parece evidente que, en una situación en que uno de los sexos ha estado y sigue estando sistemáticamente preterido en innumberables aspectos sociales, económicos y culturales, financiar con dinero público instituciones educativas que intentar legitimar, reforzar y perennizar dicha separación, con efectos nítidamente desfavorables para uno de los dos grupos, va en dirección totalmente opuesta a dicho mandato.

Quedaría por analizar si los centros educativos sostenidos por dinero estrictamente privado estarían legitimados para proporcionar una educación segregada, o si también ello contravendría los citados preceptos constitucionales. Hace falta, sin duda, hilar más fino para resolver esta segunda cuestión, pero, si bien el mandato del 9.2 no alcanza sino a los poderes públicos y no valdría por tanto para este caso, seguiría siendo de plena aplicación la cláusula igualitaria y antidiscriminatoria del 14 (cláusula equivalente, recordémoslo, a aquélla sobre la que se basó el Tribunal Warren para declarar inconstitucional la educación pública segregada). En efecto, aunque en este caso entre también en juego el derecho fundamental a la libertad de enseñanza del 27.1, es necesario subrayar que el ejercicio de dicho derecho, partiendo de que ningún derecho es absoluto, no puede extenderse hasta el punto de amparar discriminaciones proscritas en el artículo 10, y que además, el artículo 27.2, como más tarde resaltaremos, impone un determinado ideario educativo que, por su rango constitucional, se impone a todos los operadores jurídicos y por supuesto a los poderes públicos. Si ninguna discriminación debe prevalecer, es claro que las actuaciones que efectivamente provoquen una no se deberán al legítimo ejercicio de un derecho (en este caso, la libertad de enseñanza), sino a una extralimitación antijurídica de quien pretende estar ejerciéndolo.

Tal y como afirma en su texto el profesor Salazar Benítez, difícilmente podrá la educación segregada por sexo garantizar una educación basada en la igualdad de género que la Constitución defiende como parte de su ideario educativo básico.

De un vistazo al panorama académico (léase una rápida búsqueda en Google), se desprende que en ciertos análisis doctrinales, si bien no se plantea, como en este post, la hipótesis de la inconstitucionalidad a radice de cualquier tipo de educación diferenciada (sea sostenida o no con fondos públicos), sí que se afirma la plena licitud constitucional de que el legislador prohíba su financiación pública. En este recomendable escrito del profesor Octavio Salazar Benítez de la Universidad de Córdoba, si bien en términos más depurados que los de este post, se defiende además que la igualdad de género que nítidamente dimana del artículo 14 CE se integra en el contenido esencial del artículo 27.2 (“la educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de la personalidad humana en el respeto a los principios democráticos de convivencia y a los derechos y libertades fundamentales”) y es por tanto coto vedado para el legislador, en el sentido de que éste no podrá, so pena de incurrir en inconstitucionalidad, financiar con fondos públicos los centros que segreguen a sus alumnos en función de su sexo.

En otros aportes doctrinales, como este escrito del profesor Benito Aláez Corral de la Universidad de Oviedo, se comparte tanto esta visión escéptica para con la educación segregada por sexo como la plena licitud constitucinal de excluirla de la financiación pública, con especial énfasis en la la función preponderante del legislador a la hora de desarrollar el derecho fundamental a la educación. Se rechaza, empero,  la posible inconstitucionalidad per se de la educación segregada por vía de remitirse a la libertad de configuración legislativa que la Constitución garantiza para que distintos (e incluso opuestos) proyectos políticos puedan materializarse en su marco.

Por su parte, el Tribunal Supremo ha destacado en su jurisprudencia (concretamente en las Sentencias de 16 de abril de 2008 y de 23 de julio de 2012, por ejemplo) que “el derecho fundamental de crear y dirigir centros docentes como una de las manifestaciones de la libertad de enseñanza, no comprende el derecho a la elección del alumnado, al menos cuando se trata de centros sostenidos con fondos públicos, siendo el sistema de enseñanza mixta, en el caso de los centros concertados, una manifestación o faceta más de esa competencia sobre la admisión del alumnado que corresponde a la Administración educativa que financia dichos centros conertados; esto es, forma parte de esa intervención estatal que limita el derecho de dirección de los centros privados que reciben ayudas públicas en virtud de lo establecido en el art. 27.9 CE”. No obstante, también considera sin ambages, en sentido contrario al seguido en este post,  que la libertad de enseñanza ampara la educación diferenciada por sexos, sin perjuicio, como decimos, de que el legislador pueda excluir legítimamente dicho modelo educativo de la financiación pública.

Está por ver cómo se desarrollarán los acontecimientos, a este respecto, tras la aprobación de la LOMCE por parte del Gobierno de Rajoy, pero no puede olvidarse que una hipotética declaración de inconstitucionalidad  (hoy improbable tal y como se encuentra la evolución de la jurisprudencia antes señalada), por parte del Tribunal Constitucional, de la educación segregada por sexo (sea únicamente en centros financiados con fondos públicos o en la generalidad de los mismos) por considerarla contraria al contenido esencial del artículo 14 y/o del 27.2, haría inútil a radice cualquier intento del legislador de obrar en este sentido.

Errugabetasun presuntzioa kasu mediatikoetan

Duela gutxi abian jarri den eta bestela ere gomendagarria den 25geltokia webgune añorgatarrean blog juridiko bat dagoela jakin genuen, gure ezuste eta plazererako, orain dela aste batzuk. Iban Ugarte Herrarte abokatuak idatzia, oraingoz apiril hasieran argitaratutako sarrera bat baino ez dago ikusgai Iuris tantum izenburudun blogean, baina, gehiagoren zain gauden bitartean, hizpide ederra eman digu post hau idazteko.

Errugabetasun presuntzioa dauka izena Ugarteren artikuluak, eta, nola ez, edozein ordena jurdikotan oinarri-oinarrizkoa den printzipio horretaz dihardu. Espainian Konstituzioko 24.2 artikuluak halaxe jasotzen du: “[…], guztiek dute eskubidea, legeak lehendik izendaturiko epaile arrunta izateko, abokatuaren defentsa eta laguntza izateko, haien aurkako akusazioaren argibideak jasotzeko, jendaurreko prozesua bidegabeko atzerapenik gabe eta berme guztiekin burutzeko, euren buruen babeserako egoki diren frogabideak erabiltzeko, beren buruen aurka adierazpenik ez egiteko, errudun direla ez aitortzeko, eta errugabetasun-presuntzioa izateko“. Izaera prozesaleko eskubideak biltzen dituen 24. artikuluan dago kokatuta, babesbide gehien (lege erreserba, funtsezko edukia, lehentasunezko prozedura sumarioa, babes-errekurtsoa) dituen lehenengo tituluko bigarren kapituluko lehenengo ataleko oinarrizko eskubideen artean, alegia, eta nahiz eta batez ere prozesu judizialetan den aplikagarri, bere eragina zigor administratiboak ezartzeko prozeduretara ere hedatzen da, Administrazioak zigortu nahi duenaren mesedetan. Frantzian, bestalde, Konstituzioak bere atarikoan egiten duen bidalketaren bitartez gaur egun indarrean dagoen Gizonaren eta Herritarraren Eskubideen Adierazpenaren (1789koa) 9. artikuluan bermatzen da: “Gizon oro presuntzioz errugabea izaki errudun deklaratua izan arte, berau atxilotzea ezinbestekotzat jotzen bada, berorretaz jabetzeko beharrezkoa ez den gogorkeria oro legeak zorrotz zigortu behar du“.

Ugartek berak nekez hobe daitekeen azalpena ematen du errugabetasun presuntzioaren inguruan: “Presuntzio honek dio inor ez dela kondenatua izango baldin eta epaiketa justu batetan […] zalantza arrazional guztiak gailenduko dituen frogak aurkezten ez badira. Eta gainera, froga horiek ez dira edozein modutakoak izango. Karguzko frogak behar dute izan eta oinarrizko eskubideen urraketarik gabe lortutakoak […]. Epaitegiak ez du inolako zalantzarik izan behar kondenatuaren erruduntasunari buruz. Ezta zalantza hori arrazoizkoa bada ere. Zalantzarik balego, kondenarik ez”. Gaiari hamaika ertzetatik hel dakioke (horietariko bat Ugartek berak hautatutakoa), baina guk bere postean sartu-irten azkar bat egiten duen kontu bat jorratu nahiko genuke, labur bada ere: prozesu judizial batean auzipetutakoei hedabideek ematen dieten tratamendua, alegia.

Izan ere, oinarrizko eskubideak batez ere botere publikoaren aurreko berme gisa pentsatzen badira ere, ez soilik botere publikoak, baizik eta herritar oro dago Konstituzioak xedatutakoaren mende (Espainiako Konstituzioko 9.1 artikulua); hala, begibistakoa iruditzen zaigu zenbait hedabidek, kasu mediatekoenetan batik bat, delituren bat egiteagatik atxilotuta edo auzipetuta daudenen errugabetasun presuntzioa modurik zabarrenean urratu ohi dutela. Hala gertatzen da, esate baterako, auzipetu bat, epaiketa egin baino lehen, zuzenean erruduntzat jotzen denean, edo atxilotu bat, norabait daramatenean, argazkilarientzako eta telebista kamerentzako bazka babesgabe bihurtzen dutenean (azken kasu honetan, Konstituzioak 18. artikuluan bermatzen duen norbere irudirako oinarrizko eskubidea ere jokoan legoke, eta Auzitegi Konstituzionalak jada hainbat babes-errekurtso baietsi edo estimatu ditu horrelako kasuetan, urtarrilaren 28ko 14/2003 epaiean, kasu). Oinarrizko eskubide horien urraketa larri hori, gure iritziz, argi eta garbia da eguna joan eta eguna etorri egunkarien azalak eta albistegien sarrerak ia osoki bereganatzen dituzten kasu mediatikoenetan.

Joera hau, gainera, zenbait hedabidek The Sun britaniarra bezalako tabloide estilo sentsazionalistaren bidetik gero eta sarriago jotzen duten testuinguru kezkagarrian kokatu behar da. Izan ere, gizartearen ongizatea eta egonkortasuna hamaika problema sozial eta politikok auzitan jartzen duten unean, zenbait botere-guneri oso komenigarria zaie herritarren arreta bihotza erraz bipiltzen duten krimen eta gertaeretara desbideratzea, beste afera politikoago eta, beraz, askos problematikoago batzuen kaltetan. Azken honek, baina, ondorio katastrofikoak baino ezin ditzake ekarri epe ertainera eta luzera.

Azken batean, delitu larriak tartean daudenean ez da erraza delituak berak eragin diezaguken arbuioa eta ustezko egileak beti ere mantendu behar dituen eskubideak bereiztea, baina, hasieran esan dugun bezala, ezinbestekoa da errugabetasun presuntzioa bezalako oinarrizko eskubideak errespetatzea Zuzenbide Estatu demokratiko batean bizi nahi badugu. Hortaz, eskubide hori modurik baztergarrienean urratzen dituzten egintzak salatzea eta deitoratzea baizik ez zaigu geratzen, gertaera eskandalagarriak izan ordez eguneroko ohitura bihurtuko ez badira.

Abortatzeko eskubidea Konstituzioan?

Duela hilabete pasatxo, Pikara atari gomendagarrian “Oinarrizko eskubideei buruzko erreferendumak: demokrazia ala manipulazioa?” izeneko sarrera mamitsu bat argitaratu zuten J. Marcos eta María Ángeles Fernándezek. Sexu bereko bikoteen adopzioak ahalbidetuko lituzkeen legeak Portugalen izan duen bilakaera aztertzen du, itaun nagusi bat paratuz: posible al da oinarrizko eskubideei buruzko erreferendumik? Edo, sinpleago: oinarrizko eskubideen inguruan bozkatu al daiteke?

Artikuluak, bere muinetik zertxobait urrunduta, aspaldian buruan darabilgun ideia bati buruz hausnartzeko beta eman digu:  Estatu bateko Konstituzioak abortua oinarrizko eskubide gisa onartzeko aukera. Gai honi heltzeko, oinarrizko eskubideen kontzeptua juridikoki zehaztea komeni da.

Oinarrizko eskubide eta askatasunak edo eskubide konstituzionalak (ñabardurak ñabardura, oro har bi kategoriak parekatu daitezke), Konstituzio batek edo balio paretsuko testu batek onartutako eskubide urraezinak dira, giza duintasunaren eratorpen edo agermodu zuzenak. Historian zehar, hasiera batean, batez ere botere publikoaren ekintzaren aurreko balazta gisa irudikatu izan dira, botere publikoaren gehiegizko eskuhartze batek suposatu lezakeen balizko tiraniari aurre egiteko gizabanakoek dituzten berme minimo gisa, eta beraz botere publikoari iraganezinezko mugak finkatzen zizkioten tresna gisa (lehen belaunaldiko eskubide hauen adibide lirateke, esate baterako, adierazpen edo erlijio askatasunak). Gerora, baina, gutxi asko jabetza eta askatasuna bermatzea beste eginkizunik ez zeukan Estatua Estatu sozial bilakatzen joan den heinean, eskubide positiboak edo prestazionalak (eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalak) ere oinarrizko eskubideen kategorian sartu ahal izan dira. Aurrerago, doktrina juridikoa oinarrizko eskubideen hirugarren belaunaldi batez ere mintzatu izan da, zeinak, besteak beste, ingurunearekin lotutako eskubideak barne hartuko lituzkeen.

Estatu Batuetako Bill of Rights, 1791ekoa.

Oinarrizko eskubideek giza eskubideekiko zuzeneko ahaidetasuna dute. Hala, giza eskubideen aitortza egiten duten nazioarteko testuek (hala nola, Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalak edo Eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalen Adierazpenak) eta oinarrizko eskubideak zerrendatzen dituzten xedapen konstituzionalek eduki oso antzekoa izan ohi dute. Oinarrizko eskubideak edo eskubide konstituzionalak bereizten dituen ezaugarria, hain zuzen, Konstituzio batean edo izaera paretsuko testu batean aitortuak izatea da, baina biek ala biek justifikazio material eta funtzio berberak dauzkate: gizakiaren duintasuna bermatzeko muga hautsiezinak izatea.

Hala, oinarrizko eskubideak bozkatu ezin dena[1] izango lirateke, hain zuzen: legezko testuek urratu edo inoratu ezin ditzaketen izaera konstituzionaleko eskubideak, botere legegilearen ekintza mugatu eta baldintzatzen duten marrak. Beren funtzio hau gutxiengoaren defentsarekin estu lotuta dago: gehiengo jakin batek, legeak onartzeko nahiko indar izanda ere, ezingo ditu gutxiengoen funtsezko eskubideak urratu, Konstituzioak bermatuta egongo baitira.

Beraz, gatozen harira: bozkatu al daiteke, erreferendum bidez, oinarrizko eskubideen inguruan? Galderari, artikuluaren egileek pausatzen duten gisan, ezezkoa erantzutea besterik ez dago, baina ezinbestekoa da munta handiko zehaztapen juridiko batzuk egitea.

Oinarrizko eskubidetzat jotzen baditu ere, abortuak eta adopzioak, eurek hertsiki, ez dute juridikoki oinarrizko eskubide izaerarik, ez daudelako Konstituzioan (ez Portugalekoan, ez Espainiakoan, ez Frantziakoan, ezta, guk dakigula, mendebaldeko ezein herrialdekoan ere) gisa horretan jasoak. Beraz, afera ez da konstituzionaltasunaren mailan kokatzen, legezkotasun soilarenean baizik, eta hortaz, legegileak haiek eskubide gisa onartzeko edo ez onartzeko askatasuna dauka.

Beste kontu bat da ea legezko arautzeek oinarrizko eskubide bat mugatu edo zehaztu ordez (zeina guztiz zilegi den), hura urratzen duten, bere funtsezko edukiari (Alemaniako eta Espainiako Konstituzioak aipatu) muzin egiten diotelako. Esate baterako, Auzitegi Konstituzionalak (edo legeen konstituzionaltasuna kontrolatzen duen organuak) ebatzi dezake sexu bereko bikoteei adopziorako eskubidea ukatzea berdintasun printzipio konstituzionalaren aurkakoa dela.

Baina zentzu honetan, egia da badagoela haurdunaldia eteteko eskubidea maila konstituzionalera igo zuen aurrekari bat: Roe vs. Wade kasu famatuan AEBetako Auzitegi Gorenak intimitate edo pribazitaterako eskubidetik haurdunaldia eteteko eskubidea eratorri zuen, umekia bideragarria izan arte bederen. Kasu honetan, bai, mutazio konstituzional baten bitartez (hemen erreforma konstituzional ez formal horri buruz mintzatu ginen), abortatzeko oinarrizko eskubide bat jaio zen, han Auzitegi Gorena baita Konstituzioaren interprete gorena eta, beraz, lege nagusiari buruzko bere epaietako interpretazioek maila konstituzional hori bera bereganatzen baitute.

Gaur egun, ordea, Estatu gehienetan haurdunaldia etetea legezko eskubide bat da, ez oinarrizkoa edo konstituzionala. Espainian, adibidez, 2/2010 Lege Organikoak arautzen du haurdunaldiaren etetea. 1985tik zetorren kasuen sistematik epeenera igaro zen lehenengo aldiz. Gaur egun, emakumeek ez dute inolako baldintzarik bete behar haurdunaldia lehen 14 asteetan eteteko. Alderdi Popularrak inkonstituzionaltasun helegitea aurkeztu zuen bere garaian, eta Gobernuak adierazia du jada Lege hori aldatzeko asmoa duela. Frantzian, bestalde, 1975 Veil Legeaz gero haurdunaldiaren eteteak ez dauka baldintzarik lehen 12 asteetan.

Abortatzeko eskubidearen aldeko manifestazio bat.

Gatozen, baina, sarrera honen bidez plazaratu nahi dugun ideia nagusira: epe ertainean hainbat Estatu berri (Eskozia, Katalunia, Flandria) sortu daitezkeela dirudien honetan, berorien Konstituzioetan abortatzeko eskubidea jasotzeko aukera planteatu ahal izatea muntazko berrikuntza juridikoa litzateke. Aurreratu dugun bezala, Amerikako Estatu Batuen kasua salbuetsita (eta han ere modu berezian, Auzitegi Gorenak eratorri baitzuen pribatutasunerako eskubidetik), inon ez dauka haurdulandia eteteko eskubideak izaera konstituzionala. Hortaz, herrialde horietako zenbait sektore sozialek eragin juridiko sakoneko erronka dute euren aurrean, lurralde horiek Estatu bihurutz gero: abortatzeko eskubidearen errekonozimendu konstituzionala mugimendu feministen eta oro har ezkerraren agendan lehentasunezko helburu bihur liteke (eta bihurtu beharko luke), zeren, orduan bai, ez legoke legerik edo legeren bati buruzko erreferendumik konstituzionalki errekonozitutako emakumeen abortatzeko eskubidea eragotzi edo neurriz gain mugatu ahalko lukeenik.

 

[1] Hamaika aipamenen arteko labur bat aipatzearren: Gustavo Zagrebelsky Italiako Auzitegi Konstituzionaleko presidente ohiaren Principî e voti.

 

Constitución; edo baliozkotasunetik aplikaziora

Izenburua: Constitución. Egilea: Santiago Muñoz Machado. Jatorrizko hizkuntza: espainiera. Argitalpen urtea: 2004. Argitaletxea: Iustel.

Santiago Muñoz Machadoren Constitución Espainiako sistema konstituzionalari buruzko monografia da, bertako konstituzionalismoaren historia, egun indarrean dagoen Konstituzioa eta honek Europar Batasuneko sistema konstituzionalarekin duen harremana aztergai dituena. Espainian Zuzenbide Konstituzionaleko ikasgaia lantzeko (inork gutxik kasu egin ohi dion) “bibliografia osagarrian” sarri agertzen den aleetako bat da, Eduardo García de Enterríaren La Constitución como norma y el Tribunal Constitucionalekin batera, besteak beste. Azken hau ez bezala, Konstituzioak indarrean jada hamarkada batzuk zeramatzanean eman zen argitara, 2004an hain zuzen, bere eragina eta aplikazioa denboraren eskarmentuz aztertzeko parada emanez.

Constitución. http://www.iustel.com/images/libros/90004001.gif.

Edonola ere, espero zitekeenez, liburua espainiar konstituzionalismoaren errepasoa eginez abiatzen da, ezaugarri aipagarri batekin: besteak beste lehen aipatutako García de Enterríaren liburuak eta doktrina nagusiak gai honi dagokionez esandakoa hein batean auzitan jarriz, Muñoz Machadok dio XIX. mendeko konstituzioek izan, izan zutela indar arauemaile edo normatiboa (eta ez zutela, beraz, printzipio programatiko multzo huts gisa jokatu, doktrina horrek aldeztu izan duen gisa), eta soilik gailentasun hierarkikoa izan zutela faltan, gaurkoarekin erkatuz gero. Baieztapen hori defendatzeko arrazoiketak ekarpen interesgarriak egiten ditu, baina zalantzazkoa da, gure ustez, zenbateraino esan daitekeen, gehiegizko abstrakzio edo orokortasunetara jo gabe, konstituzio batek benetako indar arauemailea duela bere xedapenak, praktikan, lege soil batez indargabetu daitezkeenean. Hots: lege baten pareko indarra baldin badu, benetan esan al daiteke, terminoek errealitatea ezkutatu gabe, “Konstituzioak indar arauemailea duela”?

Idatziaren bigarren zatian, egilea 1978ko Konstituzioaren egitura eta edukia aztertzeari lotzen zaio. Parte honi dagokionez, interesgarria deritzogu 15. artikulutik aurrera kokatuta dauden oinarrizko eskubideen azterketaren ertz jakin bati, alegia, oinarrizko eskubideetan bi dimentsio jakin zehazteari. Hala, batetik normalean jorratutako dimentsio subjetiboa geneukake: oinarrizko eskubideak eskubide subjetibo gisa, aritzeko edo jarduteko esparru babestu gisa. Bestetik, baina, Muñoz Machadok berorien dimentsio objetiboa azpimarratzen du: oinarrizko eskubideak berme instituzionalak lirateke; alegia, instituzio batzuen izaera eta egitura Konstituzioak zuzenean finkatzen baditu ere, beste kasu batzuetan oinarrizko eskubideen funtsezko edukiak (53. artikulua) legegileari pasatuko lioke, instituzio horien berme gisa arituz, berauek arautzeko eginkizuna. Hala, liburuan aipatzen den Auzitegi Konstituzionalaren 1981eko uztailaren 28ko epaiak dioenez, “Definizioz, […] berme instituzionalak ez du behin-betiko zehaztutako eduki jakin bat edo konpetentzia esparru jakin bat ziurtatzen, baizik eta [ziurtatzen duena da] instituzio baten mantentzea garai eta toki bakoitzean hartaz dagoen ideiaren arabera”.

Bestetik, Muñoz Machado biziki kritiko agertzen da 1978 Konstituzioak lurralde antolamenduari dagokionez ezarritako arautzearekin, berau lausoegitzat jotzen baitu eta, ondorioz, uste baitu Auzitegi Konstituzionalaren jurisprudentziari ardura larriegia pasatu ziola Autonomia Estatuaren garaperani dagokionean. Oroit bedi Constitución 2004an idatzia dela, 2006ko Kataluniako Estatutua onartu eta honek ekarritako gertakari soka luzea (PPren aurkaratzearen ondoren Auzitegi Konstituzionalak bere zenbati xedapen baliogabetu zituen, 2010eko manifestazio historikoa egin zen, 2012 eta 2013ko Diada historikoek joera subiranisten indarraldia frogatu dute) baino lehen, alegia, baina bertzenaz ere egileak antzeko iritziak mantendu ditu orain gutxi, Espainiari buruzko txostenarekin 2013ko Espainiako Saiakera Saria irabazi izanaren karietara, eskainitako elkarrizketa batean.

Santiago Muñoz Machado. http://zetaestaticos.com/cordoba/img/noticias/0/768/768688_1.jpg.

Espainiako Konstituzioaren eta Europar Batasuneko “Konstituzioaren” (hots, jatorrizko Zuzenbide edo Tratatuen) arteko harremana eta elkarrekintza aztergai dituzten azken bi zatiak ere interes handikoak dira. Europarentzat Konstituzio bat ezartzen duen Tratatua onartzear zegoen (edo hala uste zen) garaian idatzia, liburuak munta handiko hainbat gai jorratzen ditu. Esate baterako, nazioz gaindiko Tratatu hauek onartzeak Estatuen (eta bereziki Espainiaren) Konstituzioan eragiten dituen mutazioak (idatzizko erreforma esplizituez bereizteko erabilitako hitza, Jellineken sailkapenean), eta nola horiek Konstituzioetan esku hartze desberdinak eragin dituzten europar estatuetan (esangura sakoneko aldaketak Alemanian eta Frantzian, 13.2 artikuluaren 1992ko ikututxoa Espainian); Estatutetako Auzitegi Konstituzionalen, Europar Batasuneko Justizia Auzitegiaren eta Giza Eskubideen Europako Auzitegiaren (balizko) babes-maila ezberdinak oinarrizko eskubideei dagokionez, eta (balizko) problema hori nola onbideratu den; eta, batez ere, nola EBko Zuzenbideak epaileen boterea izugarri emendatu izana, besteak beste, beren Estatuetako legeak ez aplikatzeko ahalmena (eta betebeharra) jarriz beren eskuetan, horiek arau europarren batekin kontraesanean badaude. Honen harira, EBko Zuzenbidearen lehentasun printzipioa deritzon ondorio tinko eta erabakigarri horretara (kontraesanik egonez gero, beti aplikatu behar da EBko Zuzenbidea arau estatalen aurretik, nahiz eta hauek geroagokoak izan) eraman duen Europako Justizia Auzitegiaren jurisprudentziaren jarraipena ematen da, Costa/Enel, Factortame edo Simmenthal bezalako epai mugarrien bitartez.

Dena dela, EBko Zuzenbideak Estatu kideen ordena juridikoetan izan duen eragin eskerga antzemateko, bereziki aproposa iruditzen zaigu 317. orrialdea irekitzen duen lerrokada: “[Espainiako] Konstituzioa, hortaz, arauen aplikazioari buruzko arautzat jo behar da, J.L. Requejo Pagések zuzen esan duen moduan, eta ez ordena juridiko jakin batean dauden arauen baliozkotasunaz ebazten duen arautzat, zeren eta kanpoko ordenan [Europar Batasunekoan, kasu honetan] sortzen diren arauak soilik ordena horretan ezarritako irizpide material eta prozedurazkoen arabera baloratu baitaitezke”. Ezinezkoa da 300 bat orrialdeko liburua paragrafo batean laburtzea, baina ez da lagin txarra Constituciónen edukia eta Espainiako egungo ordena juridikoaren egoera laburtzeko.

Luzetxo jo duen posta amaitzeko, esan dezagun Muñoz Machadoren Constitución testu interesgarri eta mamitsua dela, jada hamar urte zahar izatearen handicapa kontuan hartuta ere (argitalpenaz geroztik egon da gertaera juridiko garrantzitsurik EB mailan), Zuzenbide Konstituzionalean interesa eta ezagutza minimo bat duenarentzat eta, bereziki, Europar Batasuneko Zuzenbideak ordena juridiko nazionaletan izan duen eraginari begirada landu bat luzatu nahi dionarentzat.