Belen Altunaren 2003ko Euskaldun fededun hau, azpitituluak dioenez, “euskaldun ona izateko modu baten historia” da. 350. orrialdetan zehar, hain zuzen ere, XVIII. eta XX. mende bitarteko euskaldunek zuten erlijioso famaren jatorriaren, garapenaren eta gainbeheraren bilaketa agertzen zaigu, zertxobait kimatutako doktorego tesian. Eta esan beharra dago, aurrerago edukian gehiago sakondu aurretik, tesi izaera horrek oso-oso gutxitan baino ez diola irakurleari halako astunkeria sentsazio bat eragiten, eta oro har Altunaren lana, patsadaz leitzekoa izanda ere, irakurterraza dela oso teologia eta erlijio kontuetan ikasia ez denarentzat ere. Azalpen terminologikoak eta zorroztasun analitikoa, esaterako, ezin hobeto uztartzen dira, ez motelegia ez azkarregia ez den erritmo aproposak eta hizkera jori baino ez kargatuegiak lagunduta, irakurlearen onerako.
Rikardo Arregi zenaren esanak ekartzen dira hizpidera behin baino gehiagotan. Euskaldunen Jainkoa “gizonaren autonomiaren etsaia eta eragozpena” omen zen, eta ezin uka Altunak xehe-xehe transkribatu eta aztertzen dituen testuetan (Añibarro, Mogel, Zabala, Palacios, Agirre Asteasukoa, eta abar) Jainko horrek munduan dituen agenteak, apaizak, burubelarri lotzen direla gizakaren edozein askatasun eta autonomia eremu desagertzeraino txikitzera.
Elizgizonen seta nagusia beren artaldekideen kontzientzia azken zokoraino arakatzea da, urrutitik ere bekatuaren nolabaiteko antza duen edozer errotik ezabatu eta gizakume oro bide onetik eramateko. Apaizen joera obsesibo-konpultsibo hori ezin hobeto mamitua ageri zaigu Añibarro, Mogel, Agirre eta abarren testuetan bertan, baina Altunaren azalpenak oso argigarriak dira ateraldi horiek guztiak ideia sistema logiko eta koherente batean txertatzeko. Izan ere, gaur eguno begiez beren adierazpenak komikoak (hara Zabalak infernua nola deskribatzen duen: “Goitic ta beetic sua, alboetatic sua, aurretic ta atzetic sua, beguietatic sua, belarrietatic sua, ao-surretatic sua, araguietatic sua, azurretatik sua, unetatic sua, eta alde guztietatic sua”) eta, batez ere, groteskoak iruditu ahal bazaizkigu ere, Altunaren esposiziotik argi eratortzen da Elizaren jarduna ez dela jitoan dabiltzan ideia ezberdinen multzo hetereogeneoa, helburu zehatzetara bideratutako jardun kontzientea baizik.
Belen Altuna, liburuaren egilea, EHUko Donostiako Filosofia Fakultateko irakasle da
Alegia, hertsiki erlijiosoak diren motibazioak gorabehera, mende horietako Eliza boteredunek beren menderakuntza oinarritzeko beharrezko dituzten egiturak sostengatzeko habe garrantzitsua da. Adibidez, agintari absolutuenganako obedientzia itsua sustatzerakoan, batez ere nekazarien artean, XVIII. eta XIX. mendeetan desbideraketa liberalak sortzen direnean (“Christiandadeco Legue santubak obligaitan gaitu ere pecatu mortalaren azpian, obedecitara Munduco Emperadore, Erregue, eta Principiai“). Status quoa kostal ahala kosta defendatzeko ardura bera ageri da emakumezkoen mendekotasuna iraunarazteko helburuan ere, alde batetik bere jaidura erlijioso handiagoa goratuz (Ama Birjinaren ondorengo prestu izango litzateke halakoetan, gizon ez hain fededunentzako eredu), baina bestetik bere ezkutuko arrisku eta gaiztakeria orobat handiagoak salatuz (Ebaren jatorrizko bekatuaren sustatzaile rola gogoratuz, kasu honetan), ezinbestean Simone de Beauvoirren Bigarren sexua-ko zenbait orrialde gogorarazten dituen bitasun hori azpimarratuz. Bi ezaugarri kontraesankor horiek, baina, beti daramate ondorio berera: emakumeek pere posizio subordinatuan mantentzeko duten betebeharra nabarmentzera.
Genero auzietatik urrundu gabe, atentzioa eman digute Altunak transkribatutako hainbat pasartek, zeinak queer perspektiba batetik emankorrak izan daitezkeen genero eredu hertsien sendotze eta betikotzean Elizak (ere) izan duen rola gogoraratzeko: “Deungaro [gaizki] eguiten dave nescatillac guizon yaciten badira, mutilac orraztuten badituez, edo mutilagaz nastean zaldi baten ganean badabiltz” [Zabala]; “Sarritan ekusten omen dira gaurko egunean bideetan emakumeak gizonen eran jantziak, eta edozeñek dakus zeñ ondoren txarrak ekarri litzakean ergelkeria onek gure errietan zabalduko baliz” [J.B. Agirre]; “Emacumeac guizonez jancirik, edo guizonak andreen janciaz; […] bada alan joateaz besteturic, adietan emoten dabe doazala libertade gueiagoaz lujuriatzeco” [Añibarro].
Horrelako jarrerek eta beste batzuek (beren urteroko gutxieneko aitortzak kontrolatzen zituzten “chartelen bildurrez”, eta soilik horregatik, apaizaren aurrean aitortza egiten zutenen kasuak, esaterako) gogorarazten dute, bide batez, egungo gizarte sekularizatuan erlijioak pertsona askoren bizitzan bere lekua izaten jarraitzen duen bezala, ez dela neurriz gain orokortu behar iragan mendeetako biztanleen erlijiotasuna. Izan ere, elizgizonen admonizio beldurgarri eta presio espiritual itogarria gorabehera, kasu horiek erakusten digute, izan, bazeudela erresistentziak erlijioaren omnipresentziaren aitzinean.
Esan gabe doa, baita maila apalagoan, birao eta juramentuen edo dantzen bidez adibidez, kanporatzen ziren erresistentziak ere, hurrenez hurren J. B. Agirre eta Frai Bartolomeren bi aipu hauek erakusten diguten bezala, bide batez euskarak birao eta irainik ez duela dioen aspaldi deuseztatutako mito hori barregarri utziz: “Onenbeste zabaldu da gaurco egunean geure errietan berba loiac esateco izcue charra ce, nago ece Cristiandade guztian erriz erri, ta yentez yente, eztala iñon bere euscal-errietan bashen berba loi gueiago esaten“; “Menturaz ez da Cristiandade guztian dantza desonestubagoric, ta lotsa guichiagocoric eguiten egun arguiz, euscal errijetan baino“.
Vatikano hiria, Erromako apezpiku eta Elizako buruaren egoitza
Honaino iritsita, liburuari egotzi diezaiokegun gabezia bakarretakoa aditzera ematea dagokigu: liburuaren titulu-azpitituluak iragartzen du bertan topatuko duguna “euskaldun ona” izateko modu baten historia izango dela. Alabaina, irakurketa amaitzean nabarmentzen den sentsazioa da batez ere generikoki “kristau ona” izateko irakaspideen multzoa erakutsi zaigula, euskaraz mintzo ez zen lurraldeetan beste hizkuntzetan emango zen modu bertsuan. Eta oso litekeena iruditzen zaigu, are ukaezina, Eliza Katolikoan berdin-berdin jardun izana bere meneko lurralde guztietan, baina agian horrexegatik zertxobait faltan nabaritu dugu euskal herrietan integrismo eta fanatismo plus hori eragiten zuten kausetan sakontzea. Egia da liburuaren lehen zatian foruen auziak azken horrekin zuen erlazioa aztertzen dela baina, liburuari eragozpenen bat jartzekotan, euskal herrietako muturreko katolizismo hori, beste leku batzuetako katolizismo (akaso) bareagoetatik desberdindu zezakeen zergatietan gutxiegi sakondu izana da. Alegia, gure Añibarro, Mogel, Agirre eta beste erreakzionario ultrakatoliko kuadrila Ebrotik behera, Aturritik gora edo Europan barrena zituzten beste erreakzionario kuadrilen hain desberdinak ote ziren ikertzea.
Baina zehaztapen horetatik harago, kontua da Altunaren lanak, objektibotasuna gordez baina gupidarik gabe, nota onez lortzen duela Eliza Katolikoaren historiako alderdi ilun horiek argitara ematea, eta bere jardunaren funtsa eta zuzeneko nahiz zeharkako helburuak azpimarratzea; alegia, erakustea zenbateraino izan den erlijioa kontrol sozialerako tresna, zapaltzen zuten orotariko botereen aurrean jendea meneko, otzan, esaneko izan zedin. Zenbateraino exijitu duen bizitza mundutarrean bizigarri den oro balizko eternitate zerutiar baten alde sakrifikatzea, kontzesiorik gabe, lurreko ordena soziala alda zezakeen edozein ideiari zirrikitu librerik utzi gabe. Añibarroren hitzak ezin esanguratsuagoak dira bizi ikuskera gris eta pozoitsu hori ikustarazteko: “ez jacu emon bicitza labur au emoteco danza, fiesta, solas gaisto zoroetan, ezpada guere pecatuac negar eguiteco”.
Bukaeran, baina, susmo oso mingots bat gera dakioke irakurleari. Aukera errazena liburuko egitateak aspaldi amaitutako iragan bateko kontutzat hartzea bada ere, akaso hautu xaloegia eta autoengainuzkoa da. Izan ere, ez al da posible duela mende bat baino gutxirago arte halako intolerantzia, integrismo, itxitura eta tirania garraiatzeko bide izan diren ideiak eta praktika sozial eta kulturalak, nolabaiteko sedimentazio baten bitartez, belaunaldiz belaunaldi modu kontziente nahiz inkontzientean transmititu izana? Hots, ez al da posible, gure burua aski laiko eta sekularizatutzat izanda ere, fanatismo hori, erlijioa ahaztuta, beste kausa kasik jainkozkoetara bideratu izana?
Norberak bere ondorioak atera ditzake, baina azken 50 urteetan ETAk eraildako 800 pertsonek zenbait gogoetabide ireki ahalko lituzkete, gutxienez…
Gibeljalea 