Podemos lurrikara: erronka berriak PSOE, EH Bildu eta IUrentzat

Joan den maiatzaren 25eko hauteskunde gaua ez zen azkenaldikoak bezain patxadatsu, aurreikusgarri, aspergarria izan. Batetik, Frantzian, Erresuma Batuan eta beste Estatu batzuetan gorakada nabarmena izan zuten eskuin muturreko alderdi batzuek (FN, UKIP eta abar). Bestetik, Espainian, Pablo Iglesias politologoa buru zuen Podemos zerrendak espiniar sistema politikoaren zutabeak dardararazi zituen: botoen %7,97 eta 54 eserlekutatik 5. EAEn botoen %6,9 eta Nafarroan %9,35 lortu zituen.

Honezkero nahibeste analisi egin dira bere burua alderdi-politiko-soil-baino-gehiagotzat duen alderdi berriaren arrakastari buruz, lortu dituen boto emaileen jatorri eta ezaugarri soziopolitikoei buruz eta bere etorkizuneko erronka eta balizko ildo estrategikoei buruz. Analisi guzti horien artean Nacho Escolarrek zuzendutako eldiario.es egunkari digitalekoak zinez gomendatzekoak dira bere mami eta zorroztasunagatik. Esparru horretan ezer gutxi geratu denez esateke, guk beste perspektiba bat jorratu nahi genuke: Podemosen etorrerak oro har Espainiako eta bereziki Hego Euskal Herriko beste alderdi ezkertiarrentzat pausatu dituen, erronka, kontraesan eta aukerena.

Izan ere, nahiz eta egia izan Podemosen arrakastaren giltzetako bat bere burua ezker-eskuin ardatzean beharrean goikoak-behekook ardatzean kokatzea izan den, ezin uka daiteke, bere maximo-pogramari begirada bat botaz gero, mugimendu (oso) ezkertiarra dela. Estrasburgoko Parlamentuan Europako Ezker Batuaren taldean sartu izanak ere berresten du Podemos argi eta garbi, eta hauteskunde estrategia konkretuak gorabehera, jokaleku politikoaren ezkerraldean kokatu beharreko fenomenoa dela.

Pablo Iglesias Podemoseko zerrendaburua eta Alfredo Pérez Rubalcaba PSOEko idazkari nagusia.

Beraz, uste dugu Podemosen agerpena onuragarria izango dela, bere horretan, usteldura zantzu gero eta nabarmenagoak dituen Espainiako sistema politikoa biziberritzeko eta herritarren partehartze politikorako bitartekoak ugaritu eta egikaritzeko bidean baina, gutxienez Podemosek berak bere indarrez egin dezakeenaren pare, ez bada nabarmenago, kontuan hartzekoa izango da Iglesiasek gidatutako alderdiak ezkerreko beste indarrengan eragin dezaken shockak ekarri ditzakeen fruituak: gure hipotesia da Podemosen arrakasta brastakoak beta eman beharko liekela ezkerreko beste alderdiei (beste kontu bat da aukera hori aprobetxatuko ote duten) zenbait automatismo antzu auzitan jartzeko, inmobilismo alderdikoiak baztertzeko edo ekintza-logika zurrunegiak laxatzeko. Labur, Alemania kristaudemokrataren gidaritzapeko Europan nagusi izaten jarraitzen duen eredu sozioekonomikoaren alternatiba sendo bat eratzen hasteko.

Hala, honako hauek dira, gure iritziz, PSOEri, EH Bilduri eta IUri Podemosen ustekabekoak bat-batekoan mahaigaineratu dizkien erronketako batzuk.

PSOEri dagokionez, eta aurretik ere zalantzarik balego, argi geratu da soziologikoki ezkertiarra den hautesleen pazientziak muga jakin batzuk dituela, eta jada aspaldikoak direla PPri bidea ixteko helburuarekin “boto utilek” PSOEren zakua gizentzen zuten garaiak. Egun, ezkerreko aldierdien aukera sorta ugaritzen doan heinean (hauteskunde hauetan: Izquierda Unida, Podemos, ERC, Herriek Erabaki, Udaberri Europarra eta abar), PSOEk trantsizioaz geroztik bozak joan bozak etorri zentro-ezkerraren eremuan ziurtatuta zeukan hegemonia higatuz doa. Gainera, badirudi Podemosen hautesle asko PSOEren boto emaile ohiak direla, IUrenak baino areago. Ahultze prozesu hori alderdi sozialistak lidergo kontuetan dituen problemen kausa edo ondorio den eztabaidatu daiteke (biak ala biak, seguruenik), baina gauza ziurra da maiatzeko emaitzek auzi hori era inoiz baino gordinagoan azaleratu dutela: Pérez Rubalcabak dimisioa eman zuen eta abian da militanteek idazkari nagusi berria hautatzeko prozesua.

Baina, sozialismo espainiarraren buru berria gorabehera, kontua da ezkerraren fragmentazio edo dibertsifikazio horrek PSOE egoera deserosoago eta nahitaez malguako batean paratuko duela; izan ere, zentro-ezkerreko indar hegemoniko (eta ia bakar) izatetik beste indar batzuekin itun gutxi asko egonkorrak bilatzera pasatu beharko baitu, bere botere guneei eutsi nahi badie bederen (Andaluziako gobernuko koalizioa ari da joera horren aitzindari izaten, eta baita dakartzan halabeharrezko tentsioen erakusle ere). Balizko PSOE-IU-Podemos akordio horietarako, berebiziko garrantzia izango du idazkari nagusi berria nor den jakiteak: ez da zaila sumatzea Izquierda Socialistako Pérez Tapias bat, esaterako, baikorragoa litzatekeela halako mugimenduetarako, Pedro Sánchez bezelako norbait baino.

Euskal Herria Bilduren interesei dagokienez ere Podemosen agerpenak eman dezake zeresanik. Ezker Anitza (IU) EAEn zatiketen ondorioz missing eta Nafarroan ahul xamar izaki, EH Bilduk zeukan Hego Euskal Herrian ezker-ezkerraren monopolioa. Maiatzaren 25az geroztik, baina, ustekabeko lehiakide berria azal dakioke. Izan ere, Podemosen emaitzak erlatiboki Katalunian izan badira ere okerren (termino absolutuetan onak izan arren, noski), hango egoeraren adierazgarri, EAEn Iglesiasen zerrenda Espainiako batez-bestekotik puntu soil batera geratu da (%6,9 vs. %7,97), eta Nafarroan, berriz, batez-besteko horretatik gora (%9,35 vs. %7,97), nahiz eta azken kasu honetan, EAJren emaitza apalak ikusita, susma daitekeen Geroa Baiko hautesle aurrerakoienak izan daitezkeela datu horren erantzule, hein batean behintzat.

Josu Juaristi EH Bilduren europarlamentaria. Europako ezkerraren taldeko kide izango da Estrasburgeko parlamentuan, IU eta Podemoseko kideekin batera.

Kontua da koalizio subiranistari konpetentzia zorrotza egiteko prest datorkeen eragile berri bat jaio dela; izan ere, Podemos lehiakide izango du EH Bilduk bai ardatz sozioekonomikoan, eta ezustekoagoa izan arren, baita ardatz identitario edo territorialean ere, ikusita Podemosek erabakitzeko eskubide delakoari eta Gure Esku Dago bezalako ekimenei eskaini dien sostengua. Maiatzaren 25 emaitzei azaleko begiratua emanez gero, egia da, balirudike Podemosek ezer gutxi kendu diola EH Bilduri, PSOEk galdutakoaren aldean batez ere, baina ezin uka epe ertainera, halabeharrez, esparru soziologiko jakin bateko hautesleei Podemosen eta EH Bilduren arteko hautua egitea egokituko zaiela. Horregatik, fenomenoa gutxietsi beharrean, EH Bilduk aukera du abertzalekeria (eta bide batez, ateraldi ia folklorikoak) baztertu eta gehiengo alternatibo berriak bilatzeko. Hots, diskurtso errepikakorrean trabatuta ez gelditzeko, Beñat Sarasolari twitterren irakurri genion bezala. Izan ere, litekeena da Podemosek bere espazioa egonkortzen badu epe ertainean bi alderdiak aliatu bihurtzera kondenatuta egotea.

Dena dela, baliteke Izquierda Unida izatea Podemosen oldarraren ostean gogoeta sakonena egin behar duena eta, horregatik, analisi objektu izateko mamitsuena. Podemos fenomenoa egonkortzen bada (eta badirudi bere hauteslegoaren ezaugarri gutxi asko homogeneoei erreparatuta bokazio hori duela), IUk bipartidismoaren alternatiba ezkertiar bakarra izateari utziko dio. Zalantzarik ez kostako zaiela halako berria dijeritzea, baina derrigor hausnartu beharko dute Podemosen emaitzak adierazten dienaz: ezkerreko hauteslegoaren parte batek, hein batean behintzat, egungo sistemaren parte gisa (hots, problemaren parte gisa) hautematen dituela, konponbidearen parte bainoago. Zentzu horretan, zenbait ekintza molde (Willy Meyer zerrendaburu hautatzeko modua, edo beste zenbait detaile) auzitan jartzeko aukera du koalizioak, eta halaber, betiereko oposizio ziurtatu bezain erosoa ahaztu eta benetako alternatiba bat plantan nola ezarri pentsatzen hastekoa. Erruzko heldugabetasun horretatik ateratzekoa, esango genuke, Kanti esamoldea lapurtuta. Izan ere, trantsizioaz geroztik zenbakiek halako zerbaitetarako aukera ematen dute: Madrileko Erkidegoan, adibidez, non Podemos hirugarren indarra izan den, Podemosen eta IUren botoak elkartuko lituzkeen SYRYZA estiloko balizko fronte zabal batek botoen %21,79 bilduko lituzke (jo dezagun elkarrekin aurkezteak ez liekeela botorik galduaraziko, zeina oso zalantzazkoa den); alegia, ezkerreko alternatiba zabal batean kide litzatekeen PSOEren %18,94aren gainetik. Horregatik, nahiko zentzuduna deritzogu Alberto Garzón bezelako jendeak Podemosen goraldiaren aurrean hartutako jarrerari: mehatxu gisa edo fagozitatu beharreko indar gisa ikusi beharrean, alderdi berria maila bereko aliatutzat jotzea, akordio zabal eta estrategia bateratuak (hauteskundeetara nahitaez elkarrekin aurkeztea inplikatzen ez dutenak) lantzeko bidean.

IUko Alberto Garzón eta Podemoseko Pablo Iglesias, Espainiako ezkerraren oraingo eta etorkizuneko erreferente dira.

Dena dela, datorren urteko azaroko hauteskunde orokorrei begira, hauteskunde sistema (bai D’Hondt kontaketa sistema eta bai, batez ere, hautesbarruti probintzial txikiak gehiengo izatea Espainian) pizgarri indartsua izango da IU eta Podemos elkarrekin aurkeztu daitezen, behintzat Kongresurako eta Senaturako eserleku gutxi banatzen dituzten eta, beraz, alderdi eta koalizio txikiei proportzionala litzatekeen baina ordezkaritza txikiagoa ematen dieten hautesbarruti txiki eta ertainetan. Baliteke, ostera, Madrilen, Bartzelonan, Valentzian, Sevillan eta beste hautesbarruti handietan (edo, akaso, hautesbarruti guztietan) aparte aurkeztea hobestea, batez ere Podemosi komeni zaiolako jaio eta gutxira alderdi tradizional baten barruan ez disolbatzea.

Laburtzeko, baina, esan daiteke alderdi morearen etorrerarekin, hainbeste aipatzeaz jada gastatzekotan dauden politikaren eta hauteskunde panoramaren biziberritze, zaharberritze, eraberritze eta antzekoek gauzagarriagoak diruditela. Aipatu gabe egungo establishmentaren okerrena sinbolizatzen dutenak hain urduri ikustea seinale ona baino ezin daitekeela izan, oro har Podemosen jaiotza eta berehalako arrakasta onuragarritzat jo daiteke bere kabuz egin ditzakeen ekarpenengatik, eta orobat (edo batez ere) egungo ordena ekonomikoari alternatiba sendo bat aurkezteko prest leudekeen beste mugimendu politikoei zeharka mesede egin diezaielako, alderdikeria egoistak baztertuta, beren ahaleginak alternatiba sendo, zabal eta plural hori egikaritzera bideratu ditzaten.

Santi Romanoren L’ordinamento giuridico: digresio linguistiko baterako aitzakia

Izenburua: El ordenamiento jurídico. Egilea: Santi Romano. Jatorrizko hizkuntza: italiera. Irakurketa hizkuntza: espainiera. Urtea: 1918. Argitaletxea: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales.

Post hau liburu kritiken multzoan sartuko beharko dugu halabeharrez-edo, baina nekez topatuko du bertan irakurleak kritikaren edo analisi sakonaren zantzurik. Izan ere, Zuzenbidearen Teoria Orokorraren bideak, oro har, berez izaki sasitsuak, Santi Romanoren L’ordinamento giuridico bereziki nabarmentzen da bere konplexutasunean. Beraz, gure disekzio-esfortzuak legelari italiarraren pentsamenduaren sare trinkoetan galdu daitezen saiheste aldera, hobe edukiaren axaleko aurkezpen bat egitearekin konformatzea, segidan sarreraren mamia izango den excursus (juri)linguistikoan bete-betean sartu baino lehen.

Santi Romano legelari italiarra, L’ordinamento giuridicoren egilea.

Tira: zer da Zuzenbidea? Arau (eta printzipio) multzo bat. Horixe da, gutxi asko eta kasuan kasuan gehi dakizkiokeen beste datu eta informazio gehigarriekin, noizbait legelari izateko esperantzan Zuzenbide fakultatean hasten denak jaso ohi duen lehenengotariko definizioa. Araua, eta legea zehazki, kokatzen da Zuzenbidearen erdigunean. Egia da positibismo legalistak aspaldi jo zuela bere gailurra, eta legeak sistema juridikoan duen zentraltasuna inoiz baino higatuago dagoela gaur egun (Zuzenbidearen definizioko “eta printzipio” hori datu esanguratsua da zentzu horretan), baina, halere, ezin ukatu Zuzenbidearen ideia arauaren inguruan eraikitzen jarraitzen dela hein handi batean. Bada, Santi Romanok L’ordinamento giuridico argitara eman zuen garaian (1918an, alegia) are nabarmenagoa zen arau formalaren eta, batez ere, legearen monopolio hori.

Italiako Estatu Kontseiluko buru ere izan zenak tema berezia eskaintzen dio, beren lanaren hasieran, arauari ordena juridikoan damaion lekua zehazteari: ez du inolaz ere ukatzen errealitate juridikoa ulertzean eta aztertzean arauei rol erabakigarria eskaini behar zaienik. Are, onartzen du problema juridiko batzuetan Zuzenbidearen analisia arauen analisia baino ez dela izango. Baina Romanoren pentsamenduaren arabera Zuzenbidea ez dira arauak soilik, inondik ere. Bere idazlan honen bitartez, Romanok teoria instituzionalista edo ordinamentala deitu izan zaiona plazaratzen du (Hauriou frantsesak ere garatu zuena, nahiz eta Romano bera honen teoriengandik urruntzen saiatzen den testuan). Bere ustetan, Zuzenbidea arauetatik askoz haratago doan fenomenoa da, eta errealitate juridikoari itsukeriaz erreparatuta baino ezingo litzateke Zuzenbidea den fenomeno sozial zabal hori soilik arauetara mugatu. Hala, Zuzenbidea ordinamento giuridico edo ordena juridiko kontzeptuarekin parekatzen du, eta biak ala biak instituzioarenarekin, bere barrenean, besteak beste, arauak onartzen eta indartzen dituzten iturriak ere sartuz (guk ondo ulertu baldin badugu bederen, esan baitugu ez dela irakurketa xamur-xamurra, hain zuzen…). Hala, antolaketak, egiturak, ordenak, instituzioak, dute garrantzia Romanoren pentsamenduan, eta arauen fetitxismo moduko batetik urruntzeko nahiean efektibotasun printzipioa eta antzeko tresna teorikoak darabiltza Zuzenbidea, bere ustetan, zertan datzan azaltzeko. Lehen zatia ordinamento giuridico hori zertan den azaltzera eskaini ostean, existitzen diren ordena juridikoen arteko harremana eta elkarreragina aztertzeari ekiten dio bigarrenean.

Baina gatozen, zorabiagarriak izatera ere irits daitezkeen teoria hauek trakeski esplikatzeko gure saiakera apala egin ostean, Romanoren lanak iradoki digun eta hasieran aurreratzen genuen digresio linguistikora: nola esan ordinamento giuridico? Boteprontoan 5 modu ezberdin bururatzen zaizkigu baina, horiei heldu baino lehen, ikustagun italiera ez beste hizkuntza europarretan nola eman duten Romanok famatutako kontzeptu hau.

Hasteko, eta kontua uste zitekeen bezain erraza ez dela frogatzeko, ordinamento giuridico sarrerak ez du Wikipedian ez ingelesezko ez frantsesezko baliokiderik. Espainolez da kontua errazen: etimologia lagun, ordenamiento jurídico guztiz errotua dago praktika juridikoan, gero Espainiako Konstituzioari begirada bat botatzean egiaztatuko dugunez. El ordenamiento jurídico da, hain zuzen, guk irakurri dugun gaztelaniazko bertsioaren izenburua. Espainian ofizial diren katalanak eta galizierak, hauek ere etimologia lagun, ordenament jurídic eta ordenamento xurídico ematen dute. Portugesez ere, ordenamento jurídico.

Esku artean izan dugun espainierazko itzulpena: El ordenamiento jurídico.

Alemanierari heltzean hasten da kontua kolore zertxobait hartzen: Rechtsordnung; ordena juridikoa, alegia (gure aleman kaxkarrak traizio egiten ez badigu behintzat). Rechtsordnung izenburuz itzuli zuten hain zuzen Romanoren obra, Sebastián Martín-Retortillok bere hitzaurrean dioenez. Wikipediak txekierazko, polonierazko, eslovenierazko eta estonierazko ordainak ere eskaintze baditu ere, penaz aitor dugu horiek eremu ilunegiak direla guretzat ganorazko ezer esateko. Wikipediak frantsesarekin esku hutsik utzi bagaitu ere, badakigu L’ordinamento giuridico L’ordre juridique (hots, ordena juridikoa) gisa itzuli zutela frantsesera. Eta hizkuntzen itzuli osoa amaitu eta berriz hasierara iristeko, interes berezia du ingelesarekin gertatzen denak: hiztegiek legal system (hots, sistema legal edo lege sistema) gisa ematera jotzen badute ere, zinez esanguratsua da Santi Romanoren lanari buruzko artikulu batek bere laburpenean dioena: “The first part of this essay […] provides an outline of Romano’s theories; this account is intended to be sufficiently robust to benefit an English-speaking readership for which there is still no translated version of L’ordinamento giuridico available“. Alegia, ez dagoela ordinamento giuridico ingelesez emateko itzulpen adosturik. Jakinik ingelesez law-k zein esanahai zabala duen, horrekin eta legal system-ekin konformatu behar.

Hortaz, nola esan ordinamento giuridico? Lehenago aurreratu bezala, badira 5 aukera bederen:

• Ordena juridikoa: hitzez hitz ez aipatzen saiatu garen arren, beste erremediorik izan ez dugunean horrelaxe eman dugu artikulu honetan bertan. Hautu hori egiterakoan gogoan izan ditugu Ibon Sarasolak bere Euskara batuaren ajeak liburuan emandako tesi orokorrak (Sarasolak, baina, legeria hobesten du liburu horretan bertan ordinamento giuridicoren ordain gisa[1]), ikusita ordenamendu testu juridiko itzulietan baino topatzen ez dela eta frantsesak nahiz alemanak bide honetatik jotzen dutela. Horrez gain, espainieraz ere orden jurídicok badu predikamendua, nahiz eta ordenamiento jurídico jaun eta jabe izan gaur egun. Nolanahi ere, ez dugu ezein lege testutan horrela adierazita ikusi, eta Wikipediak Zuzenbideari eskinitako orrialdean “ordena juridikoa” aipatzen badu ere, guztiz bestelako esangura batez egiten du. Esan bezala, hauxe da gure hautua, baina plazer handiz utziko dugu argudio sendoz konbentzi gaitzaten beste baten alde.

• Ordenamendu juridikoa: lehen erdi-aipatu dugun bezala, espainieraz ezin zabalduago dago ordenamiento jurídico, lehenik eta behin Konstituzioan bertan. Gaude ordenamendu juridiko dela bere ordainik ohikoena testu itzulietan. Halaxe ematen du EHUk argitaratutako eta besteak beste Ibon Sarasolaren beraren aholkularitzarekin egindako itzulpenak.
• Antolamendu juridikoa: zalantzaz uzten gaituen izen honekin ematen du Konstituzioko ordenamiento jurídico Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeak (IVAP) Konstituzioaren bere itzulpenean. Ezin uka antolamendu horrek baduela Romanoren teoria instituzionalistaren oihartzunik.
• Sistema juridikoa: ingelesaren bidetik jota posible litzakeen izendapena da, baina beldur gara ez ote den lausoegia. Gainera, egokia dirudi ordena juridikoa baina zabalagoa den eta praktika juridikoa nahiz eragile eta usadio juridikoak barnebiltzen dituen zera bat izendatzeko. Ez da baztertzekoa, edonola ere.
• Araubidea: oso oker ez bagaude, orain liburu berria kaleratu berri duen Pello Salabururi irakurria diogu Euskararen etxea bere lanean, ordenamendu juridikoaren aldeko hautua kritikatuz hain zuzen. Ez diogu itxura txarrik hartzen, baina akaso aproposagoa da esanahi generikoago baterako, araudiren sinonimo gisa edo.
• [Bonus track] Jada pixka bat arkaiko edo behintzat Axular-style geratu zaigun 1978an bertan egindako itzulpenak lege araugintza edo araugintza juridiko gisa (1. eta 9. artikuluetan, hurrenez hurren) ematen du Espainiako Konstituzioko ordenamiento jurídico.

Erakusten saiatu garen bezala, badirudi badirela ordinamento giuridico esateko hainbat modu zilegi. Guk egina dugu gure behin-behineko hautua, norbait beste hobe batekin konbentzitzen saiatzen den bitartean. Horretarako, artikulu hau argitaratzearekin batera, azpiko inkesta jartzeaz gain, gure erreferentziazko txiolari juridikoei galdetuko diegu, ea zer izendapenen alde jotzen duten.

 

[1] Legeriaren hautua ezinezkoa iruditzen zaigu, Romanoren tesiari jarraiki hain zuzen: Zuzenbidea ez bada arauetara mugatzen, are gutxiago legeetara. Izendapen alternatibo sendoagoak daudela ikusita, uste dugu badagoela nahiko motibo legeria, adiera horretarako behintzat, baztertzeko.

Brown vs. Board of Education y la segregación por sexo en España

Comentábamos el otro día, al glosar someramente el libro A History of the Supreme Court de Bernard Schwartz, cómo los 4 casos que eran objeto de análisis pormenorizado en dicho libro (Dred Scott; Lochner; Brown vs Board of Education; y Roe vs Wade), así como el propio Madison vs. Marbury que inauguraba la a la postre fecunda y decisiva judicial review de la constitucionalidad de las leyes, eran sentencias que bien podrían ser candidatas idóneas para formar parte, en este blog o en cualquier otro, de una sección consagrada al comentario de la jurisprudencia que ha marcado época en los distintos ordenamientos jurídicos.

No es nuestra intención inaugurar con este post dicha sección, que dejamos para más adelante, pero consideramos que asomarse, aun muy brevemente, a la sentencia Brown vs Board of Education puede arrojar cierta luz sobre un tema que salta periódicamente a la palestra de la actualidad política española. Nos referimos, cómo no, a la educación diferenciada, separada o segregada por sexo.

Es éste un tema polémico como pocos, y no cabe duda de que los más versados en el tema, sean partidarios o detractores de la educación segregada, podrán remitir a innumerables estudios, libros, artículos y papers llenos de sólidos argumentos en apoyo de sus respectivas posiciones. Sin embargo, para aquéllos que no podemos sino observar el tema con mirada de profano interés, es posible que el planteamiento de la sentencia Brown vs. Board of Education del Tribunal Supremo estadounidense sobre la educación segregada por razas sirva de referencia.

El movimiento americano por los derechos civiles resultó fundamental para la toma de conciencia social que, a la postre, pudo hacer posible la decisión Brown vs. Board of Education.

En dicha resolución, redactada por el Chief Justice Earl Warren y que contó con el apoyo unánime del resto de magistrados, el alto tribunal sentenció que “separate educational facilities are inherently unequal” y que, por tanto, la financiación pública de las escuelas segregadas violaba la cláusula constitucional sobre protección igualitaria de la decimocuarta enmienda. Según cuenta Schwartz en su recomendable historia del Tribunal Supremo, el Chief Justice Warren redactó su opinión en un lenguaje intencionadamente alejado de la jerga jurídica, comprensible para el ciudadano medio, con el explícito objetivo de que una sentencia que se presumía fuera a ser tan decisiva y controvertida pudiese ser accesible para cualquiera interesado en ella.

En efecto, el lenguaje sencillo de Warren incidió, más allá de los ropajes jurídicos con los que se pretendía (tra)vestir la educación segregada de los estados del sur profundo, en el innegable hecho de que una educación segregada en función del color de la piel no podía sino basarse en el convencimiento de la superioridad de unas razas sobre otras. Siendo tal convicción indudablemente discriminatoria y, por tanto, contraria a la equal protection clause de la decimocuarta enmienda, la declaración de inconstitucionalidad era la consecuencia obligada una vez la cuestión hubo llegado al Tribunal Supremo.

Innumerables autores, entre ellos el propio Schwartz, han cantado las virtudes de la jurisprudencia activa (o activismo judicial, que dirían sus detractores) del Tribunal Warren, de la que Brown vs. Board of Education es el ejemplo más palmario. Pero lo cierto es que la decisión unánime del Tribunal acertó al constatar que las decisiones de los poderes públicos por las que se establecían escuelas segregadas, por mucho que pudieran escudarse en argumentos (para)científicos (sobradamente contrarrestados, por lo demás, por la mayoría de estudios, entre los cuales se encontraban los famosos listados en la undécima nota a pie de página de la sentencia, la nota más famosa de la jurisprudencia constitucional estadounidense) y en la socorrida máxima de separate but equal, eran inescindibles de la creencia fundamentadora de dichas decisiones, según la cual existiría una natural inferioridad de unas razas respecto de otras, y concretamente de la negra respecto de la blanca. Una vez alcanzado el convencimiento de que ello era así, la declaración de inconstitucionalidad, como decíamos, estaba cantada.

¿Y en qué medida es Brown vs. Board of Education extrapolable a la realidad de la educación segregada por sexo en España? Pues todo parecería indicar que el paralelismo no es especialmente difícil: también en este caso, la educación segregada en función del sexo de los alumnos pretende dar por sentada una diferencia biológica, natural, (cuando no directamente una inferioridad) de un sexo respecto de otro que justificaría su educación diferenciada. Partiendo de dicha premisa, no es ilógico aventurar que la educación segregada se fijará como uno de sus objetivos prioritarios el reforzar dicha separación. Ello se deduce del hecho de que, si se acepta que el haber nacido con un sexo u otro condiciona a las personas tan profundamente como para que sea recomendable separarlas en la educación, no será difícil seguir con dicho razonamiento lógico para concluir que a cada sexo corresponden, por un puro hecho biológico, unos determinados comportamientos, roles, virtudes, defectos, funciones familiares y sociales, etcétera, todos los cuales habrá que inculcar y potenciar en la etapa educativa, dejando claro a niñas y niños qué (no) se espera de ellos y qué posición (no) les corresponde en sociedad.

El Ministro de Educación José Ignacio Wert se ha mostrado favorable a la financiación pública de la educación segregada en numerosas ocasiones.

Al fin y al cabo, si “separate facilites are inherently unequal” cuando se segrega por el color de la piel, cabe pensar que también lo serán cuando lo hagan por el sexo. El sexo es, junto con la raza y otras circunstancias, una de las causas odiosas de discriminación proscritas por el artículo 14 de la Constitución española (“los españoles son iguales ante la ley, sin que pueda prevalecer discriminación alguna por razón de nacimiento, raza, sexo, religión, opinión o cualquier otra condición o circunstancia personal o social”). Sólo por ello, en nuestra opinión, debería la financiación (directa o indirecta) con dinero público de escuelas que segregan por sexo ser considerada inconstitucional, pero es que, a mayor abundamiento, el artículo 9.2 de la ley fundamental contiene un mandato meridianemente claro dirigido a los poderes públicos en este sentido (“corresponde a los poderes públicos promover las condiciones para que la libertad y la igualdad del individuo y de los grupos en que se integra sean reales y efectivas; remover los obstáculos que impidan o dificulten su plenitud y facilitar la participación de todos los ciudadanos en la vida política, económica, cultural y social”). A nuestros ojos, parece evidente que, en una situación en que uno de los sexos ha estado y sigue estando sistemáticamente preterido en innumberables aspectos sociales, económicos y culturales, financiar con dinero público instituciones educativas que intentar legitimar, reforzar y perennizar dicha separación, con efectos nítidamente desfavorables para uno de los dos grupos, va en dirección totalmente opuesta a dicho mandato.

Quedaría por analizar si los centros educativos sostenidos por dinero estrictamente privado estarían legitimados para proporcionar una educación segregada, o si también ello contravendría los citados preceptos constitucionales. Hace falta, sin duda, hilar más fino para resolver esta segunda cuestión, pero, si bien el mandato del 9.2 no alcanza sino a los poderes públicos y no valdría por tanto para este caso, seguiría siendo de plena aplicación la cláusula igualitaria y antidiscriminatoria del 14 (cláusula equivalente, recordémoslo, a aquélla sobre la que se basó el Tribunal Warren para declarar inconstitucional la educación pública segregada). En efecto, aunque en este caso entre también en juego el derecho fundamental a la libertad de enseñanza del 27.1, es necesario subrayar que el ejercicio de dicho derecho, partiendo de que ningún derecho es absoluto, no puede extenderse hasta el punto de amparar discriminaciones proscritas en el artículo 10, y que además, el artículo 27.2, como más tarde resaltaremos, impone un determinado ideario educativo que, por su rango constitucional, se impone a todos los operadores jurídicos y por supuesto a los poderes públicos. Si ninguna discriminación debe prevalecer, es claro que las actuaciones que efectivamente provoquen una no se deberán al legítimo ejercicio de un derecho (en este caso, la libertad de enseñanza), sino a una extralimitación antijurídica de quien pretende estar ejerciéndolo.

Tal y como afirma en su texto el profesor Salazar Benítez, difícilmente podrá la educación segregada por sexo garantizar una educación basada en la igualdad de género que la Constitución defiende como parte de su ideario educativo básico.

De un vistazo al panorama académico (léase una rápida búsqueda en Google), se desprende que en ciertos análisis doctrinales, si bien no se plantea, como en este post, la hipótesis de la inconstitucionalidad a radice de cualquier tipo de educación diferenciada (sea sostenida o no con fondos públicos), sí que se afirma la plena licitud constitucional de que el legislador prohíba su financiación pública. En este recomendable escrito del profesor Octavio Salazar Benítez de la Universidad de Córdoba, si bien en términos más depurados que los de este post, se defiende además que la igualdad de género que nítidamente dimana del artículo 14 CE se integra en el contenido esencial del artículo 27.2 (“la educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de la personalidad humana en el respeto a los principios democráticos de convivencia y a los derechos y libertades fundamentales”) y es por tanto coto vedado para el legislador, en el sentido de que éste no podrá, so pena de incurrir en inconstitucionalidad, financiar con fondos públicos los centros que segreguen a sus alumnos en función de su sexo.

En otros aportes doctrinales, como este escrito del profesor Benito Aláez Corral de la Universidad de Oviedo, se comparte tanto esta visión escéptica para con la educación segregada por sexo como la plena licitud constitucinal de excluirla de la financiación pública, con especial énfasis en la la función preponderante del legislador a la hora de desarrollar el derecho fundamental a la educación. Se rechaza, empero,  la posible inconstitucionalidad per se de la educación segregada por vía de remitirse a la libertad de configuración legislativa que la Constitución garantiza para que distintos (e incluso opuestos) proyectos políticos puedan materializarse en su marco.

Por su parte, el Tribunal Supremo ha destacado en su jurisprudencia (concretamente en las Sentencias de 16 de abril de 2008 y de 23 de julio de 2012, por ejemplo) que “el derecho fundamental de crear y dirigir centros docentes como una de las manifestaciones de la libertad de enseñanza, no comprende el derecho a la elección del alumnado, al menos cuando se trata de centros sostenidos con fondos públicos, siendo el sistema de enseñanza mixta, en el caso de los centros concertados, una manifestación o faceta más de esa competencia sobre la admisión del alumnado que corresponde a la Administración educativa que financia dichos centros conertados; esto es, forma parte de esa intervención estatal que limita el derecho de dirección de los centros privados que reciben ayudas públicas en virtud de lo establecido en el art. 27.9 CE”. No obstante, también considera sin ambages, en sentido contrario al seguido en este post,  que la libertad de enseñanza ampara la educación diferenciada por sexos, sin perjuicio, como decimos, de que el legislador pueda excluir legítimamente dicho modelo educativo de la financiación pública.

Está por ver cómo se desarrollarán los acontecimientos, a este respecto, tras la aprobación de la LOMCE por parte del Gobierno de Rajoy, pero no puede olvidarse que una hipotética declaración de inconstitucionalidad  (hoy improbable tal y como se encuentra la evolución de la jurisprudencia antes señalada), por parte del Tribunal Constitucional, de la educación segregada por sexo (sea únicamente en centros financiados con fondos públicos o en la generalidad de los mismos) por considerarla contraria al contenido esencial del artículo 14 y/o del 27.2, haría inútil a radice cualquier intento del legislador de obrar en este sentido.